10. ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ (ΜΕΡΟΣ Α') - Αρχιμ. Ιεροθέου Σ. Βλάχου

1.               ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

Η Ορθοδοξία δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν το «όπιο του λαού», ακριβώς γιατί δεν μεταθέτει το πρόβλημα. Προσφέρει ζωή, μεταμορφώνει την βιολογική ζωή, αγιάζει και μεταμορφώνει τις κοινωνίες. Η Ορθοδοξία, όπου βιώνεται σωστά και λειτουργεί αγιοπνευματικά, είναι μια κοινωνία Θεού και ανθρώπων, ουρανίων και επιγείων, ζώντων και κεκοιμημένων. Και μέσα σ’ αυτήν την κοινωνία λύνονται αληθινά όλα τα προβλήματα που εμφανίζονται στην ζωή μας. 

 

2.               Η ΠΙΣΤΗ ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ

Η πίστη στον Χριστό, χωρίς να υφίσταται κανείς ιατρεία εν Χριστώ, δεν είναι καθόλου πίστη. Πρόκειται ακριβώς για την ίδια αντίφαση, που θα παρουσίαζε κάποιος ασθενής, έχοντας πολλή εμπιστοσύνη στο γιατρό του και μη εφαρμόζοντας ποτέ την αγωγή, που εκείνος του συνιστά.

 

3.               Ο ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Μέσα στην Εκκλησία χωριζόμαστε σε αρρώστους, σε ανθρώπους που υφίστανται την θεραπευτική αγωγή, και σε ανθρώπους που ήδη έχουν θεραπευθεί. Ο διαχωρισμός αυτός είναι επιφανειακός. Εις το βάθος διακρίνεται η ανθρωπότητα σε ψυχικά άρρωστους, εις θεραπευομένους και θεραπευμένους. Όλοι όσοι δεν είναι εις την κατάσταση του φωτισμού είναι ψυχικά άρρωστοι… Δεν είναι μόνον η καλής θέλησης, η καλή απόφασης, η ηθική πράξης και η αφοσίωσης εις την Ορθόδοξη Παράδοση που κάνει τον Ορθόδοξον, αλλά η κάθαρσης ο φωτισμός και η θέωσης. Τα στάδια αυτά της θεραπείας είναι ο σκοπός της μυστηριακής ζωής της Εκκλησίας, όπως μαρτυρούν τα λειτουργικά κείμενα.

 

4.               Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ

Η θεολογία που δεν είναι αποτέλεσμα της καθάρσεως, δηλαδή της πράξεως, είναι δαιμονική. Κατά τον άγιο Μάξιμο, «δαιμόνων θεολογία ή δίχα πράξεως γνώσις».

 

5.               ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΚΑΘΑΡΣΙΑ ΚΑΙ ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ

Ο άγιος Μάξιμος προσπαθώντας εναργέστερα να καθορίσει τι είναι ακαθαρσία, γράφει ότι την ακαθαρσία του νου δηλώνουν τέσσερα πράγματα. Πρώτον «το γνώσιν έχει ψευδή» δεύτερον «το αγνοείν τι των καθόλου», τρίτον «το εμπαθείς έχει λογισμούς» και τέταρτον «το συγκατατίθεσθαι τη αμαρτία».

 

6.               ΜΟΙΑΖΟΥΜΕ ΜΕ ΦΑΡΙΣΑΙΟΥΣ

Πως μπορεί ο Χριστός να μιλήσει σε ένα άνθρωπο που δικαιώνει τον εαυτό του; Δυστυχώς μοιάζουμε με τους Φαρισαίους της εποχής του Κυρίου που δεν αισθάνονταν ανάγκη ιατρού. Πως μπορεί ν’ αναπτυχθεί το μεγάλο χάρισμα της μετάνοιας και του πένθους σε μια καρδιά που δεν αισθάνεται την ερήμωσή της; Οπότε δεν μπορεί ν’ αναπτυχθεί εσωτερική ζωή.  

 

7.               ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΣ ΙΑΤΡΟΣ

Αυτός ο θεραπευτής είναι ο πνευματικός πατέρας. Πρώτα αυτός θεραπεύτηκε από τις δικές του ασθένειες ή τουλάχιστον αγωνίζεται να θεραπευθεί και έπειτα θεραπεύει και τα πνευματικά του παιδιά. Είπαμε προηγουμένως ότι ο πνευματικός πατέρας πρέπει να είναι θεολόγος και αντιστρόφως. Γιατί στην περίπτωση αυτή εφαρμόζεται ο λόγος «ιατρέ, θεράπευσον σεαυτόν» Λουκ. (4, 23). Εκείνος που πέρασε μέσα από τις μεθοδείες του διαβόλου μπορεί να καθοδηγήσει σωστά τα πνευματικά του παιδιά. Εκείνος που γνώρισε τον μεγάλο θησαυρό, που λέγεται υγεία πνευματική, μπορεί να βοηθήσει τους άλλους να θεραπευθούν. Όποιος βρήκε τον νου του μπορεί να βοηθήσει και άλλους να τον βρουν. «Ιατρός εστί νους ο εαυτόν ιασάμενος και εξ ων ιάθη, τους άλλους ιώμενος». (όσιος Θαλάσσιος)

Ο πνευματικός ιατρός πρέπει να έχει διάκριση, γιατί όπως μας διαμηνύει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακας, το φάρμακο ενός ανθρώπου μπορεί να είναι δηλητήριο για κάποιον άλλον.

Το έργο των ποιμένων είναι κυρίως θεραπευτικό. Είμαστε άρρωστοι στην κλίνη της αμαρτίας και του θανάτου. Όσοι δεν αισθάνονται αυτήν την αλήθεια είναι «φρενήρεις».

 

8.               Η ΑΣΚΗΣΗΣ

Η άσκηση είναι η μέθοδος της ορθοδόξου ευσεβείας και ζωής

«Η άσκηση –η επιτεταμένη δια της εγκρατείας και της αγάπης, δια της υπομονής και της ησυχίας– αναιρεί τα πάθη που υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο».

Ο Άγιος Νικήτας ο Στηθάτος, μαθητής του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, περιγράφει και οριοθετεί αυτήν την άσκηση.

Ο άνθρωπος έχει πέντε αισθήσεις γι’ αυτό και οι ασκήσεις είναι πέντε, η αγρυπνία, η μελέτη, η ευχή, η εγκράτεια και η ησυχία. Ο ασκούμενος θα πρέπει να επισυνάψει τις αισθήσεις με τις πέντε αυτές ασκήσεις. Δηλαδή την όραση με την αγρυπνία, την ακοή με την μελέτη, την όσφρηση με την ευχή, την γεύση με την εγκράτεια και την αφή με την ησυχία.

Η αγρυπνία αγιάζει τους οφθαλμούς και τους κάνει να βλέπουν προς τον Χριστό και όχι προς την ματαιότητα. Ο Κύριος μας δίδαξε τον τύπο της προσευχής κατά την νύκτα. Ο Ίδιος περνούσε ολόκληρες νύκτες στο όρος. «Και απολύσας τους όχλους ανέβει εις το όρος κατ’ ιδίαν προσεύξασθαι, οψίας δε γενομένης μόνος ην εκεί». Ματθ. (14, 23)

Η μελέτη εξαγνίζει την ακοή και κάνει τον άνθρωπο να έχει ανοικτά τα πνευματικά του αυτιά για να ακούει και να υπακούει στον Θεό.

Η ευχή κάνει τον άνθρωπο να ευωδιάζει με την ευωδία του Χριστού και να οσφραίνεται το ουράνιο άρωμα της Θείας Χάρης, μη παρασυρόμενος από τα επίγεια φθαρτά κτιστά αρώματα.

Η εγκράτεια είναι αυτή που χαρίζει στον άνθρωπο την ουράνια θεία τρυφή, του γλυκαίνει την γεύση με θεϊκή γλυκύτητα και τον αποσπά από τις γήϊνες τροφές και απολαύσεις.

Η ησυχία ακινητοποιεί την αφή η οποία τυφλά και με αυθάδεια έλκει τον άνθρωπο προς τα χαμερπή και σαρκικά.

Εάν η ελεημοσύνη θεραπεύει το θυμικό μέρος της ψυχής και η προσευχή το νου καθαίρει, η νηστεία μαραίνει την επιθυμία και έτσι όλη η ψυχή προσφέρεται θεραπευμένη στον Θεό. Επίσης η νηστεία ταπεινώνει και αυτό το σώμα, «η ένδεια του άρτου, τήκει το σώμα του μοναχού». Η υπερβολική όμως νηστεία όχι μόνο ατονεί το σώμα, αλλά στυγνό και «αφιλόλογον το θεωρητικόν της ψυχής αποτελεί μέρος»[1].

 

9.               Η ΠΙΣΤΗΣ

Η πίστης δεν είναι αφηρημένη διδασκαλία, αλλά είναι «νόησις και όρασις καρδίας», είναι η ζωή του Αγίου Πνεύματος μέσα στη ψυχή μας.

 

10.            Ο ΔΙΑΒΟΛΟΣ

Ο διάβολος είναι νεκρό πνεύμα, γιατί δεν μετέχει του Θεού και μεταδίδει τη νέκρωση και σ’ αυτούς που συνδέονται μαζί του. Είναι ζωντανή οντότης, αλλά δεν υπάρχει κατά Θεό. Ο Κύριος στην παραβολή του αφρόνος πλουσίου παρουσιάζει τον Θεό να λέγει στον άφρονα πλούσιο: «άφρον, ταύτη τη νυκτί την ψυχήν σου απαιτούσιν από σου· α δε ητοίμασας τίνι έσται; Λουκ. (12, 20)

Ο άγιος Μάξιμος διδάσκει ότι οι δαίμονες, λαμβάνοντες αφορμή από τα πάθη που υπάρχουν στη ψυχή, κινούν τους εμπαθείς λογισμούς, δια των οποίων πολεμούν τον νουν και εκβιάζουν αυτόν να έλθει σε συγκατάθεση της αμαρτίας. Γίνεται μεγάλη μάχη για να αιχμαλωτισθεί ο νους και να προσελκυσθεί στον εμπαθή λογισμό. Αφού οι δαίμονες με τους εμπαθείς λογισμούς ερημώσουν την καρδιά, υποχωρούν, αλλά παρά ταύτα μένει στον νου το είδωλο της αμαρτίας. Ο άγιος Μάξιμος αναφερόμενος στο Λόγο του Θεού «όταν ουν ίδητε το βδέλυγμα της ερημώσεως… εστώς εν τόπω αγίω» Ματθ. (24, 15), λέγει ότι ναός του Θεού είναι ο νους του ανθρώπου, στον οποίον, αφού οι δαίμονες ερημώσουν δια των εμπαθών λογισμών την ψυχή, «το είδωλον ανατιθέασι της αμαρτίας».

 

11.            ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΣΩΜΑ

Η ψυχή δεν υφίσταται προ της δημιουργίας του σώματος, αλλά κτίζεται μαζί με αυτό.

Ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα του Θεού. Αυτό βεβαίως το κατ’ εικόνα δεν αναφέρεται στο σώμα, αλλά κυρίως και πρωτίστως στην ψυχή. Στον άνθρωπο το κατ’ εικόνα είναι ισχυρότερο από εκείνο των αγγέλων, γιατί η ψυχή του ανθρώπου ζωοποιεί συνημμένο σώμα. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η ψυχή είναι κατ’ εικόνα του Θεού. Και όπως ο Θεός είναι Τριαδικός, Νους, Λόγος και Πνεύμα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου έχει τρεις δυνάμεις, νου, λόγο και πνεύμα. Σε όλη τη φύση υπάρχουν «εικονικά υποδείγματα» της Αγίας Τριάδος, αλλά κυρίως αυτό φαίνεται στον άνθρωπο. Το κατ’ εικόνα στον άνθρωπο είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα στους αγγέλους.

Η ψυχή ενεργεί και διευθύνει όλο το σώμα και όλα τα μέλη του σώματος. Είναι διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας ότι ο Θεός διευθύνει τον κόσμο προσωπικά, χωρίς κτιστά μέσα, αλλά με την άκτιστη ενέργειά Του. Έτσι, όπως ο Θεός ενεργεί στην φύση, κατά τον ίδιο τρόπο και «η ψυχή τα του σώματος μέλη και ενεργεί και κινεί έκαστον προς την ιδίαν ενέργειαν». Επομένως, όπως έργο του Θεού είναι να διοικεί τον κόσμο, «ούτω και η ψυχής κυβερνήσαι το σώμα».

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης επιγραμματικά διδάσκει ότι δεν κρατείται η ψυχή από το σώμα, αλλά αυτή κρατεί το σώμα. Δεν βρίσκεται μέσα στο σώμα σαν σε αγγείο ή ασκό, αλλά μάλλον το σώμα είναι μέσα σ’ αυτήν. Χωρεί η ψυχή δι’ όλου του σώματος «και ουκ έστι μέρος φωτιζόμενον υπ’ αυτής, εν’ ω μη όλη παρέστιν».

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΨΥΧΗΣ ΖΩΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

Τα μεν αισθητικά και άλογα των ζώων έχουν μόνο πνεύμα ζωτικό και αυτό δεν μπορεί να υφίσταται καθεαυτό, δεν έχουν όμως νου και λόγο. Οι άγγελοι και οι αρχάγγελοι έχουν νου και λόγο, επειδή είναι νοεροί και λογικοί, αλλά δεν έχουν πνεύμα ζωοποιό, επειδή δεν έχουν σώμα που ζωοποιείται από το πνεύμα. Έτσι επειδή ο άνθρωπος έχει νου, λόγο και πνεύμα ζωοποιό, εφ’ όσον ζωοποιεί συνημμένο σώμα, είναι «μόνος κατ’ εικόνα της τρισυποστάτου φύσεως».

Συγκρίνοντας ο άγιος Γρηγόριος τη ψυχή των ζώων με τη ψυχή των ανθρώπων, λέγει ότι τα ζώα έχουν τη ψυχή κατ’ ενέργεια και όχι κατ’ ουσία. Η ψυχή κάθε αλόγου ζώου είναι ζωή του «κατ’ αυτήν εμψύχου σώματος, και ουκ ουσίαν, αλλ’ ενέργειαν έχει ταύτα την ζωήν, ως προς έτερον ούσαν, αλλ’ ου καθ’ αυτήν». Γι’ αυτό η ψυχή των ζώων επειδή έχει μόνο ενέργεια, αποθνήσκει μαζί με το σώμα. Αντίθετα η ψυχή του ανθρώπου δεν έχει μόνο ενέργεια, αλλά και ουσία, γι’ αυτό όταν διαλύεται το σώμα αυτή δεν συνδιαλύεται. Παραμένει αθάνατη.

 

12.         ΟΤΑΝ ΑΣΘΕΝΕΙ Ο ΝΟΥΣ

Όπως ο οφθαλμός του σώματος όταν ασθενεί σκοτίζει όλο το σώμα, κατά τον ίδιο τρόπο όταν ασθενεί ο οφθαλμός της ψυχής, που είναι ο νους, τότε σκοτίζεται ολόκληρη η ψυχή του ανθρώπου. Αυτό εννοούσε ο Κύριος όταν έλεγε «ει ουν το φως το εν σοι σκότος εστί, το σκότος πόσον;» Ματθ. (6, 23). Ο νους εξερχόμενος από την καρδία, αφιστάμενος του Θεού, ασθενεί και πεθαίνει, οπότε νεκρώνεται και ολόκληρη η ψυχή.

Ο άγιος Μάξιμος λέγει ότι, όπως ένα στρουθίον όταν είναι δεμένο από το πόδι δεν μπορεί να πετάξει όσο και αν προσπαθεί γιατί επανέρχεται στη γη, «ούτω και ο νους, μήπω απάθειαν κτησάμενος και επί την γνώσιν των ουρανίων πετόμενος, υπό των παθών καθελκόμενος, επί την γη κατασπάται». Όσο κι αν προσπαθεί ο νους να πετάξει προς τη γνώση των ουρανίων, αν δεν έχει απαλλαγεί από τα πάθη δεν μπορεί.

Ο απόστολος Παύλος λέγει «πάντα μεν καθαρά τοις καθαροίς, τοις δε μεμιαμμένοις και απίστοις ουδέν καθαρόν, αλλά μεμίανται αυτών και ο νους και η συνείδησης. Τιτ. (1, 15)

 

13.            ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΟΥ

Ο όσιος Μάρκος ο ασκητής περιγράφει τις τρεις κινήσεις του νου. Τρεις είναι οι νοητοί τόποι στους οποίους εισέρχεται ο νους του ανθρώπου εκ μεταβολής «κατά φύσιν, υπερ φύσιν, παρά φύσιν». Όταν ο νους εισέλθει στο κατά φύσιν τότε ευρίσκει τον εαυτό του αίτιο των πονηρών λογισμών, γνωρίζει τις αιτίες των παθών και εξομολογείται στο Θεό τις αμαρτίες. Όταν εισέλθει στο παρά φύσιν λησμονεί τη δικαιοσύνη του Θεού και μάχεται με τους ανθρώπους, θεωρώντας ότι αυτοί τον αδικούν. Όταν εισέλθει στο υπερ φύσιν ευρίσκει τους καρπούς του Αγίου Πνεύματος.

 

14.            Η ΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΝΟΥ

Όπως το σώμα για να ζήσει έχει ανάγκη της τροφής και η ψυχή για να ζήσει έχει ανάγκη της αρετής, έτσι και η πνευματική προσευχή είναι η τροφή του νου. Η προσευχή τροφοδοτεί τον νου και τον ζωοποιεί. Ο νους όταν κινείται προς τον Θεό και ενώνεται μαζί Του είναι υγιής, ζωντανός. Και σ’ αυτήν την κατάσταση δέχεται την παράκληση του Θεού. Εν Θεώ ο νους αποκτά την υγεία, την αίσθηση και αυτή η αίσθηση είναι «γεύσις ακριβής των διακρινομένων»[2].

Ο νους είναι ένα άρμα που παρασύρει τη ψυχή στο Θεό είτε στο διάβολο και τα έργα της αμαρτίας. Ο νους πάντως όταν υγιαίνει πλησιάζει πληροφορείται από το Θεό. Είναι σάφης εντολή του Αποστόλου Παύλου που ισχύει για τον καθαρό και ζωντανό νου: «έκαστος εν τω ιδίω νοΐ πληροφορείσθω». (Ρωμ. 14, 5).

 

15.            ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΥ ΝΟΥ

Θεραπεία του νου επιτυγχάνεται με:

1.    Τη φυλακή του νου, την τήρηση του νου που λέγεται νήψη

2.    Την ανδρεία. Ο ανδρείος αθλητής δεν αποκάμνει, δεν αποθαρρύνεται  ακόμη και σε περίπτωση που προσκυνήσει το διάβολο, αλλά ελπίζει στο Θεό.

3.    Την επίδοση σε πολλές εργασίες. Δηλαδή απαιτείται τήρηση των εντολών του Θεού, προκειμένου ν’ αναστηθεί.

4.    Την ησυχία! Η ησυχία των αισθήσεων βοηθά το νου, αφού κλείσει τις εισόδους, να δει καθαρά τον εαυτό του και να διακρίνει τις κινήσεις.

5.    Την σιωπή των χειλέων και την αργία των εξωτερικών ερεθισμάτων. Με αυτό τον τρόπο δεν αφήνει να εισέλθουν στο λεγόμενο υποσυνείδητο, στο βάθος της ψυχής, οι σαπροί και σατανικοί λογισμοί.

6.    Τη χαλίνωση του θυμικού της ψυχής με την αγάπη, καταξεραίνοντας το επιθυμητικό με την εγκράτεια και πτερώνοντας το λογιστικό με την προσευχή «και το φως του νου ουκ αμαυρούται ποτέ».

---

[1] Αγίου Διαδόχου Φωτικής.

[2] Αγίου Διαδόχου Φωτίκής